„Motywowanie uczniów do nauki”



 „Motywowanie uczniów do nauki”
-  niezbędnik młodego nauczyciela.
Program doskonalący kompetencje nauczycieli w zakresie stosowania metod aktywizujących.








I.                  WPROWADZENIE

Współczesne dzieci i młodzież to pokolenie, które postrzega otaczającą rzeczywistość nieco inaczej niż współcześni dorośli. Potrzebują innych bodźców, narzędzi rozbudzających ich kreatywność oraz motywujących do pracy. Doświadczenia związane z przekazywaniem wiedzy dzisiejszemu pokoleniu młodzieży uczą, że aby edukacja była skuteczna, wymagane jest od nauczyciela ciągłe poszukiwanie innych możliwości dotarcia z wiedzą do młodego człowieka, powiązane z testowaniem licznych metod aktywizujących wykorzystujących różne modalności człowieka – kanał wzrokowy, słuchowy i czuciowy.
     Niezależnie od wyboru metod aktywizujących, najważniejsza w pracy z uczniami jest wzbudzanie ich dobrej motywacji, czyli wewnętrznej potrzeby wykonywania określonego zadania, rozwiązania problemu, czy podjęcia działania. Motywacja może być również czysto zewnętrzna i wynikać z chęci zdobycia nagrody lub uniknięcia kary.
         Rolą nauczyciela jest rozbudzić w uczniach wewnętrzną potrzebę osiągnięcia wytyczonego celu, uzyskania satysfakcji z realizacji zadania, zmotywować zarówno do samodzielnego działania, jak i pozytywnej współpracy, a także świadomego uczenia się. Nauczyciel w swojej pracy powinien dążyć do zaciekawienia problemem, zachęceniem do nauki tematu oraz współpracy. Pamiętajmy, że młodzież i dzieci bardzo chętnie łączą ze sobą siły, gdy mają wspólny cel i zadanie oraz korzyści z nich płynące. Każdy  doświadczony nauczyciel rezygnuje z wprowadzania między uczestnikami rywalizacji. Traktując każdego z nich indywidualnie uczy rozumnej współpracy ukierunkowanej na osiągnięcie zamierzonego celu.
          
II.               CELE PROGRAMU
Cel główny:
Efektywne nauczanie, wykorzystujące aktywne metody pracy z uczniami.
Cele szczegółowe:
- zastosowanie efektywnych metod pracy z uczniami, w celu udoskonalenia procesu dydaktycznego,
- doskonalenie organizowania własnego warsztatu pracy przez ucznia,
- dostosowanie narzędzi oraz sposobów prowadzenia zajęć do cech psychofizycznych uczniów,
- zacieśnienie współpracy z rodzicami uczniów.











III.           ZAŁOŻENIA PROGRAMOWE

Za podstawę niniejszego programu przyjęto założenie, iż szkoła realizuje swoje zadania w najlepszy możliwy sposób, wynikający z idei jej istnienia, ma wypracowany sposób kar i nagród związanych zarówno z absencją jak i frekwencją. Nauczyciele znają i stosują zasady statutu a rodzice są na bieżąco informowani o nieobecnościach dzieci przez System Librus oraz inne, uzgodnione z wychowawcą środki przekazu. Szkoła rozwija pasje, organizuje zajęcia pozalekcyjne, wyjazdy przedmiotowe i wycieczki integracyjne oraz wszelką działalność, która urozmaica zajęcia obowiązkowe.
Publikacja skierowana jest przede wszystkim do nauczycieli i wychowawców początkujących. Program ma na celu zebranie i usystematyzowanie metod oraz narzędzi efektywnego nauczania. Przedstawia sprawdzone w toku wieloletniego doświadczenia techniki, przy zastosowaniu których, wzrasta motywacja uczniów do nauki, zdobywania wiedzy oraz osiągania wspólnych celów.
Wszystkie wymienione w programie treści i metody:
-uwzględniają etap rozwoju uczniów na poziomie szkoły średniej oraz cechy zarówno fizyczne jak i psychiczne,
- mogą być skorelowane z codzienną pracą nauczyciela,
- mogą być systematycznie kontrolowane i dowolnie dobierane,
- ze względu na dużą różnorodność, stosowane przez każdego nauczyciela, w zależności od przedmiotu lub potrzeb.


IV.           DZIAŁANIA MAJĄCE NA CELU PODNIESIENIE EFEKTYWNOŚCI PRACY Z UCZNIAMI

Własna motywacja, czyli podejmowanie inicjatywy z własnej woli zawsze bardziej działa niż przymus z zewnątrz, zwłaszcza z negatywnym podtekstem. Niewielu uczniów na etapie szkoły średniej ma tak wysoko rozwinięte poczucie odpowiedzialności, by z ochotą uczestniczyć w każdej lekcji. To na nauczycielu spoczywa odpowiedzialność za ciekawe przeprowadzenie lekcji. Każdy pedagog powinien zrobić wszystko, użyć wszelkich możliwych metod i sposobów, aby zainteresować ucznia swoim przedmiotem.

1.     Działania związane z relacjami uczeń – nauczyciel.

a)    Rozpoznanie predyspozycji ucznia.

„Najbardziej nierówne jest równe traktowanie nierównych”. Każdy uczeń jest inny. Stąd pierwszym działaniem nauczyciela powinno być poznanie kim jest uczeń. Czyli:
- na jakim etapie wiedzy jest obecnie – dobrym narzędziem są tu przykładowo testy kompetencji,
- jak uczył się do tej pory – przydatna może okazać się analiza wyników z poprzednich etapów edukacyjnych,
- czy posiada jakieś dysfunkcje – poprzez sprawdzenie ewentualnych orzeczeń i diagnoz.
Powyższe przykłady są kluczowymi dla wstępnego poznania zarówno historii ucznia, jak i jego stanu zdrowia oraz wiedzy „na starcie”.

b)    Pozytywne motywowanie.
Młodzież powinna mieć świadomość, że szkoła jest miejscem, które dba o jej przyszłość, troszczy się, a wszelkie działania, jakie podejmuje dyrekcja i nauczyciele są dla dobra uczniów. Warto zlecać uczniom zadania, które po pierwsze, skontrolujemy, po drugie pozytywnie ocenimy. W tym miejscu dobrze uświadomić sobie rangę oceny „dopuszczający”, gdyż przez wielu nauczycieli jest to nota niedoceniana. A przecież posiada ona wielka moc, pozwala ocenić pozytywnie ucznia, który ma braki w treściach z podstawy programowej, jakie jednak nie stoją na przeszkodzie by zaległości nadrobić,  gdyż, mimo że zadania są o niewielkim stopniu trudności, to uczeń je rozwiązuje.
Nauczyciel powinien umiejętnie rozpoznać czy postawiona ocena dopuszczająca zmotywuje ucznia do pracy, czy też stanie się ona przyczynkiem zaniechania dalszej pracy.

c)     Budowanie wyobraźni ucznia.
Zadawaj pytania, nie podawaj wszystkiego na tacy. Jasne jest, że nauczyciel to ekspert, ale zawsze jest czas na ujawnienie wiedzy. Wykład, to jedna z najnudniejszych metod. Młodzież uwielbia dyskutować. Wystarczy tylko umiejętnie zadać pytanie a będzie ono jak iskra, która wywoła ogień. Warto zadawać zadania domowe, które rozwijają zainteresowania i zachęcają do poszerzania przez ucznia wiedzy z danego tematu.

d)    Jeśli krytyka, to tylko kreatywna.
Pomijając przepisy RODO, które nałożyły na nauczycieli wiele obowiązków, związanych z przetwarzaniem danych osobowych, wypowiadając słowa krytyki, nauczyciel powinien mieć na uwadze dobro ucznia. Każda uwaga może być wypowiedziana w sposób twórczy, często poparta dobrymi radami, jak wyjść z problemu. Przykładowo, ocena niedostateczna jest problemem, przy którym można zaproponować uczniowi działania naprawcze (skorzystanie z fakultetu, dodatkowe ćwiczenia itp.) Zdecydowanie powinniśmy unikać ofensywnego krytykowania ucznia, zwłaszcza na forum klasy. Takim działaniem obniżamy jego poczucie własnej wartości i zniechęcamy do aktywności. Bardziej wrażliwe osoby mogą w ogóle wycofać się z udziału w naszych zajęciach i wykazywać postawę „nieobecną”. Właściwym działaniem byłoby naprowadzenie lub pokazanie poprawnego rozwiązania. Podkreślić przy tym należy, by nie stawiać siebie w roli eksperta a osoby, która korzystając ze swej profesjonalnej wiedzy i przygotowania pedagogicznego wytłumaczy problem.

e)     Błędy w komunikacji.
Nauczyciel to pedagog, którego obowiązkiem jest uczyć i wychowywać, dawać dobry przykład oraz być wzorem do naśladowania. Zawód nauczyciela to misja. Dobry nauczyciel wie, że tylko w atmosferze powszechnej akceptowalności i uznania, uczeń nauczy się więcej, niż bez pozytywnego otoczenia, które buduje poczucie własnej wartości. Najlepsze efekty przynosi motywowanie, które wiąże się z nagrodą. Odwrotny skutek wywołuje zachowanie negatywne w stosunku do ucznia, a w szczególności ośmieszanie (zwłaszcza na forum klasy), rujnująca krytyka, wyzwiska. Podczas lekcji należy dołożyć starań, by ułatwić młodzieży skoncentrowanie się na problemach nad którymi będą pracować, zwłaszcza jeśli wymagają od nich twórczego myślenia. Taki cel osiągnąć można między innymi poprzez odpowiednią atmosferę na zajęciach. Należy więc unikać wprowadzania napięcia, wzbudzania lęku niepowodzenia sporym wyzwaniem. Twórcza działalność powinna przebiegać na pełnym skupieniu nad zadaniem, wymianą pomysłów pomiędzy uczestnikami. Nauczyciel powinien stworzyć warunki, w których młodzież nie będzie odbiegała od zadania i skupiała się na prywatnych rozmowach z kolegami.

f)      Pochwały są wskazane zawsze i bez ograniczeń.
Obserwacje wielu nauczycieli dają wniosek, iż młodzież ma zaniżone poczucie własnej wartości. W erze portali społecznościowych, lików, komentarzy, for internetowych czasem jedno negatywne zdanie, brak „lajka” czy nienawistny komentarz, spowoduje totalne załamanie młodego człowieka. Obecna młodzież potrzebuje słów pochwały i docenienia. Psychologia mówi, że na jedno słowo krytyki powinny przypadać trzy słowa pochwały. Zwłaszcza, jeśli nie słyszy tego w domu. Podczas lekcji kluczowa okazuje się być przyjazna atmosfera oraz atrakcyjny sposób prowadzenia zajęć. Kontakty powinny oparte być na wzajemnym poszanowaniu zarówno nauczyciela, jak i uczniów. Podczas pracy ważne jest by pozwolić się swobodnie wypowiadać rozmówcy i nie krytykować go, a także akceptować odmienne zdanie. Wpływ na zwiększoną motywację do nauki ma w tym poczucie własnej wartości, dlatego też nauczyciel powinien chwalić uczniów zarówno na lekcjach, jak i podczas rozmów z jego rodzicami. Pedagog powinien doceniać każdą aktywność ucznia, nagradzać dodatkowe prace i nieobowiązkowe zadania domowe. Chwalić chęci i zaangażowanie, nawet jest to tylko podlanie kwiatków na klasowym oknie.


g)    Nauczyciel to wzórpowinien świecić przykładem.
Nauczyciel, który tryska entuzjazmem i wyraźnie lubi swoja pracę i nauczany przedmiot, osiągnie zdecydowanie lepsze wyniki w relacjach z uczniami a często i ich ocenach oraz postawie wobec szkoły niż inni pedagodzy. Entuzjazm jest zaraźliwy, powoduje, że odbiorca wierzy w prezentowany przekaz. Nauczyciel , który lubi swój zawód jest wiarygodny, daje poczucie bezpieczeństwa, że wybrana przez ucznia szkoła zatroszczy się o jego przyszłość. No i, co najważniejsze, nauczyciel z pozytywnym podejściem do życia i młodzieży, jest lepiej odbierany, a co za tym idzie, często sam przedmiot, nawet ścisły, staje się bardziej przystępny. Wielu powie, że nie trzeba w tym miejscu dodawać, jednak ważne by pamiętać, iż tak samo jak zachowanie nauczyciela, ważny jest jego wygląd. Niechlujstwo oraz brak higieny ze strony belfra jest naganne! Szkodzi zarówno wizerunkowi szkoły, lecz przede wszystkim nie sprzyja dobrej nauce.

h)    Trzeba pokazywać autorytety.
Przytaczaj młodzieży przykłady z życia, mów o autorytetach oraz postaciach, które osiągnęły sukces dzięki nauce, pasji i ciężkiej pracy. Pokazuj statystyki mówiące o wyborach, jakich dokonuje młodzież, która nie ukończyła szkoły średniej, oraz takich, które zostały podjęte przez absolwentów. Rozmawiajcie o tym dlaczego tak potoczyło się ich życie oraz jaki wpływ ma szkoła na podejmowane w przyszłości decyzje. Uczniom, którzy nie chcą podejść do matury, warto zadawać pytania typu, „co jeśli kiedyś twoja dobra praca będzie zależała właśnie od świadectwa maturalnego?” Wiedza otwiera wiele drzwi (bycie specjalistą w jakiejś dziedzinie, znajomość języków obcych, kursy, itp.)

i)       Sprawiedliwe ocenianie.
Oceniając ucznia nauczyciel ma obowiązek dokonać wszelkich starań, by nota prawdziwie odzwierciedlała wiedzę ucznia. Jest to szczególnie ważne, ze względu na to, iż ocena ma wpływ nie tylko na podsumowanie śródroczne i końcoworoczne ucznia ale również na jego samoocenę, wizerunek w grupie rówieśników, dalszą motywację do nauki, a co tym idzie cały rozrój psychospołeczny. Przyjęcie przez nauczyciela założenia, iż ocena jest karą, może skutecznie zniechęcić ucznia do dalszej nauki lub danego przedmiotu. Ocena ma służyć pozytywnej motywacji, być dla ucznia rzetelną informacją o jego stanie wiedzy na dany moment. Pamiętać powinniśmy, by oceniając ucznia robić to sprawiedliwie, w zgodzie z przyjętą przez szkołę punktacją oraz kryteriami. Testy, klasówki, kartkówki i inne formy sprawdzania wiedzy muszą być ponadto zgodne z przedmiotowymi formami oceniania, które wypływają ze Statutu szkoły oraz są spójne z planem wynikowym.

j)      Organizacja zajęć.
Jednym z rozwiązań dla problemu obniżonej koncentracji na zajęciach jest wprowadzenie odpowiedniego klimatu. Ważnym jego elementem z pewnością będzie wzajemna sympatia, wzbudzenie zaciekawienia daną tematyką, wprowadzenie poczucia wspólnoty grupowej. Podkreślić tu należy, że w zaangażowanej w pracę grupie wzrasta jej twórczość, rodzi się więcej pomysłów, które następnie są wymieniane między uczestnikami. Cała grupa staje się bardziej pomysłowa, niż pojedyncza jednostka. Jednak żeby taki poziom pracy i zaangażowania osiągnąć należy stworzyć odpowiedni klimat grupy. Zdecydowanie nie wystarczy podzielić klasę na kilka zespołów, wyznaczyć w każdej lidera, zadać problem do rozwiązania i oczekiwać efektów. W takiej sytuacji najprawdopodobniej w każdej grupie jedyną aktywną osobą będzie jej lider, a reszta spędzi czas na zupełnie innych rzeczach w ogóle nie związanych z lekcją lub po prostu będą się nudzić. Ważne jest wspomniane wcześniej zaciekawienie problemem, a także dobre samopoczucie każdego ucznia. Powinni oni bowiem czuć się akceptowanymi przez siebie nawzajem niezależnie od tego co mówią, wymyślają, czy robią. Stwarzając jak najlepsze warunki do efektywnej nauki, nauczyciel pobudza dodatkowo chęć rozwijania zainteresowań. W związku z tym na pewno jasno muszą być sprecyzowane komunikaty, tak by uczniowie wiedzieli czego się od nich oczekuje.

2.     Metody aktywizujące ucznia do nauki

         Drogą do zdobywania wiedzy oraz skutecznego uczenia się jest motywacja, czyli potrzeba osiągnięcia określonego celu w wyniku podjęcia stosownych działań. Motywację można podzielić na wewnętrzną i zewnętrzną. Z wewnętrzną spotykamy się, gdy determinacja w działaniu wywołana jest np. ciekawością, czy też odczuwaniem satysfakcji. Zewnętrzną motywacją będzie natomiast ogół czynników niezależnych od nas, które pobudzają chęć do działania. W szkole uczniowie spotykają się z bodźcami zewnętrznymi wpływającymi na ich aktywność jak, np. metody aktywizujące, osobowość nauczyciela, które mogą w znacznym stopniu wpłynąć na rozbudzanie zainteresowania dana dziedziną, na ambicje, na ukierunkowanie planów życiowych.  
Aby osiągnąć wysokie efekty w nauce młodzież przede wszystkim sama musi chcieć się uczyć. Odpowiednia motywacja rodzi wewnętrzne przekonanie, że nauka jest ważna oraz stanowi podłoże do aktywnego działania. Powszechnie wiadomo, że uczniowie są w sposób naturalny zmotywowani do nauki w warunkach gdy przedmiot jest dla nich istotny i nie odczuwają na lekcjach lęku czy zagrożenia. W związku z tym istotne jest rozbudzanie w uczniach zainteresowania przedmiotem, wzmacnianie jego pożądanych zachowań oraz dostosowanie wymagań do możliwości.
Spory procent młodzieży ma ponadto problemy z koncentracją. Utrzymanie uwagi przez ucznia zaczyna być coraz większym wyzwaniem zarówno dydaktycznym, jak i wychowawczym. Badania psychologiczne dowodzą, że ten problem staje się coraz większy i dotyczy on również studentów, czy pracowników podczas szkoleń. Słuchanie dłuższego wykładu, skupienie uwagi na czasochłonnym zadaniu zaczyna powoli stawać się nieosiągalne, zwłaszcza w pracy z dziećmi. Stąd konieczność stosowania wielu różnorodnych form i metod, jakie urozmaicą lekcję.
Poza krótkimi ćwiczeniami wprowadzającymi przed lekcją lub w jej trakcie niezastąpionym jej punktem są oczywiście metody aktywizujące, jakie mobilizują uczniów do sporego zaangażowania. Dokonując wyboru odpowiedniej dla danej klasy oraz rodzaju tematyki aktywizującej metody pracy z nimi, możemy w naturalny sposób wzbudzić w uczniach zainteresowanie i wciągnąć w proces uczenia się. Nauczyciel musi pamiętać o tym, by za tempem jakie narzuci grupie nadążali wszyscy. W przeciwnym razie doprowadzi do rozproszenia uwagi, a to może skutkować zajęciem się przez niektórych uczniów innymi rzeczami niż lekcja (np. granie na komórce).
A) Nauczyciel podczas zajęć ma do dyspozycji ćwiczenia stymulujące procesy myślowe, tzw. ROZGRZEWKI. Zaleca się by były one o średnim stopniu trudności. Zadania które okażą się zbyt dużym wyzwaniem zniechęcą uczniów do dalszej pracy. Zachęcające do spekulacji myślowych ćwiczenia pobudzają natomiast do tworzenia w krótkim czasie wielu skojarzeń, pomysłów, sentencji, słów. Ponadto wpływają one na giętkość myślenia przejawiającą się poprzez umiejętność wymyślania jakościowo różnych pomysłów i rozwiązań. Ponadto obserwuje się u uczniów zmiany kierunku poszukiwań, zdolność dostosowania metod rozwiązywanych zadań do zmieniających się okoliczności. Ważną umiejętnością jest oryginalne myślenie, czyli łamanie stereotypów, sztywnych ram i utartych schematów. Stwarzanie sytuacji w której uczniowie mogliby dostrzec niekonwencjonalne rozwiązania, ale adekwatne do problemu. Poniżej zamieszczono przykłady rozgrzewającego ćwiczeń.

Ø Przykład pierwszy:
Uczniów ustawia się w kręgu, mogą oni stać lub siedzieć. Nauczyciel rozpoczyna grę od słów: „co jest potrzebne do .........?”
  • podróży po Nilu
  • lotu balonem
  • tańca samby
  • zorganizowania bankietu
  • napisania książki
  • naprawy roweru
Następnie rzuca się piłeczkę, np. tenisową do dowolnej osoby i prosi ją by wymieniła jedną potrzebną rzecz do osiągnięcia celu. Następnie osoba ta rzuca piłeczkę dalej wybranej przez siebie dowolnej osobie. Zasadą jest, że nie powtarza się już raz wypowiedzianego pomysłu. Po rundach osoba, która odpowiadała jako ostatnia wymyśla kolejne zadanie.

Ø Przykład drugi:
W tym zadaniu zaleca się podział uczniów na kilka małych grup. Każda z nich ma wypisać możliwie najwięcej tytułów: książek, filmów, piosenek w których występują:
  • imiona (np. Jagna, Romeo, Kordian)
  • nazwiska (np. P. Toliboski, P. Dulska, P. Wołodyjowski)
  • nazwy miast (np. Co się zdarzyło w Las Vegas, Kryminalne zagadki Nowego Jorku, Dzwonnik z Notre Dame)
  • nazwy kwiatów (np. Pierścień i róża, Pan Ibrahim i kwiaty Koranu, Tajemnica kwiatu paproci)

Ø Przykład trzeci:
Zadajemy pytanie np. co robi rzeka. Przykładowe możliwe odpowiedzi: meandruje, żłobi koryto, transportuje, akumuluje, wylewa z koryta. Po przeprowadzeniu jednej rundy następuje kolejna. Teraz możemy zapytać co robi:
  • lodowiec
  • prąd morski
  • pływy
  • gwiazdy

Ø Przykład czwarty:
Prosimy uczniów siedzących w kręgu by podali po jednej odpowiedzi na pytanie, które powinny być łatwe, mogą być również zabawne, np.:
  • co ma Mahomet do góry
  • jak oddzielić ziarna od grochu
  • co ma pies do kota
  • dokąd nocą lecą sowy
  • jak się czesze włosy wiatrem

Ø Przykład piąty:
Zadanie polega, by podawać jak najbardziej abstrakcyjne odpowiedzi na zadane pytania z jednoczesnym unikaniem zbliżonych do prawdziwych, np. co by było gdyby:
  • nie było siły Coriolisa
  • koty śpiewały
  • wszyscy ludzie tyle samo zarabiali
  • wakacje trwały 10 miesięcy
  • ludzie wraz z wiekiem młodnieli

B) Do jednych z bardziej skutecznych metod aktywizujących uczniów należy BURZA MÓZGÓW (giełda pomysłów, fabryka pomysłów). Należy ona do metod pobudzających kreatywne myślenie między innymi przez prowadzenie otwartej dyskusji dydaktycznej. Dzięki temu nauczyciel ma szansę zaangażować do pracy wszystkich uczniów, których zadaniem jest tworzenie listy pomysłów na rozwiązanie określonego problemu oraz ich modyfikacja. Kolejnym atutem tej metody, jest kształtowanie kreatywnego myślenia. Zespół otrzymuje też w krótkim czasie wiele różnych rozwiązań danego problemu. Metoda powinna przebiegać w trzech etapach:
a) zgłaszanie pomysłów,
b) wymiana poglądów, ich analiza
         c) selekcja właściwego rozwiązania do zadanego problemu poprzez zastosowanie ich w konkretnej sytuacji.
Nauczyciel jest osobą zadającą problem o różnych możliwych rozwiązaniach. Wcześniej jednak powinien on być omówiony, aby uczniowie zrozumieli, co mają robić. W kolejnym etapie prowadzący udziela głosu uczniom zgłaszającym rozwiązania problemu, które zapisywane są następnie na tablicy. Po wyczerpaniu pomysłów klasa wraz z nauczycielem prowadzą dyskusję i wybierają te najlepsze.
Dużym walorem tej metody, jest wzajemne modyfikowanie przez uczniów pomysłów swoich kolegów. Nauczyciel przy posługiwaniu się tą techniką powinien pamiętać, że uczniowie mają tendencje do nadmiernej samokrytyki często uważają, że ich pomysł nie zasługuje na uwagę, są nieśmiali, niektórzy mogą również wolniej kojarzyć i z tego powodu wykazywać bierność na lekcji. Pod uwagę należy również wziąć uczniów z silną osobowością, którzy mogą nie pozwalać dojść innym do głosu.
Fundamentalne w tej metodzie jest uwzględnianie każdego pomysłu, nawet bardzo abstrakcyjnego, ponieważ istotą jest ich ilość, niekoniecznie jakość. Uczniowie mają inspirować siebie nawzajem, a nauczyciel zapisuje każde rozwiązanie, by poddać je następnie modyfikacji przez wspólna dyskusję. Należy pamiętać, by nie krytykować pomysłów, nie komentować ich i nie sugerować rozwiązania. Poprzez tą metodę nauczyciel szansę zaangażować do pracy wszystkich uczniów, pobudzić ich kreatywne myślenie, wpłynąć na lepsze zapamiętanie faktów zaprezentowanych na lekcji. Metoda ta dobrze się sprawdza do powtórzenia omówionych wcześniej zagadnień lub jako wprowadzenie do zajęć.
C) Kolejną godną polecenia metodą aktywizującą jest DRAMA. Należy do nietypowych metod, a polega na wchodzeniu w określone fikcyjne role, których celem jest kreowanie rzeczywistości. Fundamentem dramy jest odegranie wymyślonych scen przez kilka osób przy użyciu swojego ciała, gestów, głosów. Zatem wymaga od uczniów zaangażowania swoich emocji i przedstawienia ich.
Poprzez odwoływanie się do indywidualnych cech każdego ucznia DRAMA rozwija pożądane cechy osobowości, samodzielne myślenie oraz kreatywność. Ponadto uczniowie rozwijają swoją aktywność emocjonalną, ponieważ rozpoznają, wyrażają, a także potrafią nazwać emocje, wiedzą co koledzy z klasy przeżywają. Odgrywanie scenek, czyli wcielenie się w daną rolę w wybranym temacie daje bowiem możliwość przeżycia sytuacji. Uczestnicy tej metody dzielą się swoimi spostrzeżeniami, samodzielnie szukają własnych rozwiązań i dokonują ich wyboru. Metoda rozwija również wyobraźnię, koncentrację i spontaniczność.
D) Na uwagę zasługuje również metoda MAPY POJĘCIOWEJ (zwanej również mapą mentalną, myśli, pamięci). Metoda polega na zwizualizowaniu problemu za pomocą schematów, rysunków, symboli, wycinków, haseł, itp. Najkorzystniej posłużyć się nią w celu usystematyzowania wiedzy, czy podsumowania wiadomości, lub zdefiniowania jakiegoś problemu. Narzędziami wykorzystywanymi do jej realizacji są mazaki, kredki, kolorowe kartki, arkusz dużego papieru. Nauczyciel podaje problem do zdefiniowania, np. co to jest krajobraz naturalny. Uczniowie otrzymują kolorowe kartki, by mogli nanieść na nich swoje skojarzenia w formie graficznej i przykleić na arkusz papieru. Klasę można podzielić na grupy, wówczas powstanie kilka plakatów. Należy pamiętać aby główny problem został umieszczony w środku plakatu, a skojarzenia, wokół niego. Następnie, do zamieszczonych skojarzeń, należy dodawać powiązane z nimi aspekty. Po zakończonej pracy wieszamy plakaty w widocznym miejscu i oddajemy głos ich wykonawcom.
Metoda MAPY PAMIĘCIOWEJ kształtuje umiejętność samodzielnego wyszukiwania informacji, operowania wcześniej poznanymi pojęciami, pogłębia zainteresowanie wspólną sprawą. Ponadto uczestnicy uczą się prowadzenia dyskusji oraz polemiki, a także twórczego myślenia oraz rozwijają umiejętność budowania struktury wiedzy i tworzenia powiązań między zjawiskami.
E) Kolejną metodą, która łączy pracę zespołową z indywidualną jest METODA KULI ŚNIEGOWEJ. Sprawdza się dobrze, np. przy tworzeniu definicji. Jej fundamentem jest przejście od pracy indywidualnej do grupowej. Pracę z uczniami należy rozpocząć od wyznaczenia im zagadnienia, które samodzielnie opracują. Uczniowie korzystają przy tym z różnych materiałów. Kolejnym etapem w tej metodzie jest zapisanie osiągniętych przez uczniów efektów oraz połączenia ich w pary aby wymienili między sobą swoje osiągnięcia. Następnie łączy się uczestników w grupę czteroosobową, a potem w ośmioosobową i dwunastoosobową. Wszystkie wyniki są zapisywane i prezentowane na forum klasy. Metoda ta mocno angażuje uczniów do pracy.
F) Specyficzną metodą aktywizującą, jest LINIA CZASU. Przy jej wykorzystaniu można zwizualizować problem ukazujący następstwa czasowe. Ideą tej metody jest zaznaczenie na długiej linii lub na arkuszu papieru zdarzeń uporządkowanych chronologicznie. Metodę dodatkowo uatrakcyjnia opis tych zdarzeń, zdjęcia ulokowane na linii pod datą czy okresem, który tam zamieszczamy. Metodę tą można wykorzystać prawie na wszystkich przedmiotach np. historii, biologii, czy geografii (przykładowo z tematu „Dzieje Ziemi”, gdzie uczniowie poznają wydarzenia, które wystąpiły wiele tysięcy lat temu, w różnych przedziałach czasowych). Przy pomocy tej metody w przejrzysty i atrakcyjny sposób można zaprezentować fakty.
G) Dużym wyzwaniem zarówno dla uczniów jak i nauczyciela jest METODA PROJEKTU, zaliczana bardziej do metod praktycznych, aniżeli do aktywizujących. Opiera się ona na samodzielnej realizacji zadanego przez nauczyciela problemu, który obejmuje większą ilość materiału. Uczniowie, najczęściej w grupach a rzadko indywidualnie, poszukują rozwiązań, mogąc przy tym konsultować się z nauczycielem.
W metodzie tej nauczyciel powinien jasno określić cele i metody pracy, wyznaczyć termin zakończenia projektu oraz osobę będącą odpowiedzialną za jego realizację. Wyniki projektu powinny być zaprezentowane na forum klasy. Bez względu na rodzaj metody, czy to projekt badawczy związany z rozwojem wiedzy i umiejętności, czy jako akcja w środowisku lokalnym, przebiega ona w takich samych etapach: określenie zadań i tematu dla grupy, jasno wyznaczone cele i metody, wyznaczony termin zakończenia całego projektu, wyznaczenie osób odpowiedzialnych za jego realizację, wskazanie źródeł z jakich uczniowie powinni korzystać do poprawnego wykonania projektu, ocena uczniów.
METODA PROJEKTU uczy samodzielnej pracy, odpowiedzialności, pozyskiwania informacji z różnych źródeł, a także podejmowania decyzji i samooceny. Jeżeli projekt jest pracą grupową, wówczas uczniowie mają szansę kształtowania umiejętności rozwiązywania konfliktów w grupie, przedstawiania własnych opinii, wypracowania konsensusu, prowadzenia dyskusji.
H) Metodą nieco rzadziej wykorzystywaną w polskich szkołach jest METAPLAN, czyli dyskusja dydaktyczna, poprzez którą można ocenić określoną sytuację. Najkorzystniejsze efekty osiąga się, prowadząc ją w kilkuosobowych grupach. METAPLAN oparty jest na dyskusji nad problemem, a potencjalne jego rozwiązania zapisywane są na kolorowych kartkach przypinanych do tablicy. Do jego przeprowadzenia niezbędna będzie wspomniana już tablica oraz kolorowe kartki. Metoda przebiega następującymi etapami:
  • zadanie problemu, rozdanie kolorowych kartek, przygotowanie arkusza papieru,
  • przeprowadzenie potencjalnych rozwiązań problemu metodą burzy mózgu,
  • wyłonienie najlepszych rozwiązań problemu,
  • dokonanie podziału klasy na kilkuosobowe zespoły które pracują nad rozwiązaniem kolejnego problemu i tworzą swoje plakaty,
  • prezentacja na forum klasy plakatów poszczególnych grup,
  • wnioski.
Dużą zaletą tej metody jest bodziec wizualny wpływający na lepsze zapamiętanie i zrozumienie omawianych treści. Ponadto uczniowie są niejako zwolnieni z prowadzenia notatek, dzięki czemu większą uwagę mogą poświęcić na prowadzeniu dyskusji oraz celu lekcji. Metoda również wpływa na większą aktywność oraz twórcze myślenie. Ponadto uczniowie doświadczają wpływu indywidualnej pracy na wynik końcowy całego zespołu.
I) Kolejną metodą opartą na dyskusji jest METODA PRZYPADKÓW. Polega ona na analizie zdarzeń ujętych na taśmie do odsłuchania lub na piśmie. Zadaniem uczniów jest wyszukanie najlepszego rozwiązania omawianego problemu, do którego można dochodzić również poprzez zadawanie licznych pytań, na które nauczyciel odpowiada uczniom. W kolejnym etapie powinni oni odpowiedzieć na pytanie, jakie podjąć działania aby zaistniały problem więcej się nie wydarzył, a także zaproponować najlepsze jego rozwiązanie.
Istotą tej metody jest również fakt, iż uczniowie muszą wykorzystywać do rozwiązania problemu wiedzę, którą do tej pory nabyli w nowych dla nich warunkach. Pamiętać należy aby, sytuacja nad którą pracuje zespół była jak najlepiej opisana oraz zostały jasno nakreślone zasady pracy.
Zaletą METODY PRZYPADKÓW jest wykształcenie umiejętności czytania ze zrozumieniem, zadawania rzeczowych i właściwych pytań, twórczego myślenia, a także poszukiwania możliwie najlepszych rozwiązań. Ponadto uczniowie nabywają umiejętność posługiwania się swoją wiedzą w praktyce, poszukiwania informacji, prowadzenia dyskusji oraz polemiki.
J) Inną aktywizującą metodą jest DYSKUSJA DYDAKTYCZNA, będąca formą wymiany informacji, czy wiedzy pomiędzy nauczycielem a uczniami, lub między uczniami. Metoda ta należy do najstarszych i najczęściej stosowanych w polskich szkołach. Opiera się na otwartej dyskusji nad określonym problemem, wymianą informacji, spostrzeżeń, skojarzeń oraz poglądów na jego temat. Należy do metody problemowej, której przewodniczy nauczyciel. Przebiega ona etapowo, a mianowicie nauczyciel nakreśla grupie problem, następnie prowadzi dyskusję, a w końcowym etapie podsumowuje wnioski.
Stosowanie DYSKUSJI posiada spore walory dydaktyczne i wychowawcze, uczy bowiem kultury prowadzenia otwartej polemiki, wymiany myśli oraz słuchania wypowiedzi innych. Kształtuje umiejętność trafnego i rzeczowego zadawania pytań.
K) Jedną z lepiej sprawdzających się form pracy z uczniami jest METODA ZABAWY I GRY DYDAKTYCZNEJ. Nauczyciel powinien w taki sposób opracować temat, by możliwe było połączenie dobrej zabawy z walorami dydaktycznymi i wychowawczymi. Metoda kształtuje umiejętność dostosowywania się do reguł i zasad, uczy współpracy w grupie, integruje zespół. Nauka przez zabawę należy do bezstresowych metod w której uczniowie są rozluźnieni, chętnie aktywnie uczestniczą w zadaniach.

W systemie edukacji metody aktywizujące wydają się odgrywać kluczową rolę w pracy z uczniem. Stymulują ich aktywność i zaangażowanie na lekcji lub podczas określonego zadania (np. projekt). Dają również możliwość nauki przez zabawę co uatrakcyjnia zajęcia, wpływa na bezstresowe i łatwiejsze przyswajanie wiedzy. Ponadto, metody aktywizujące uczą pracy i współdziałania w zespole, zasad fair play, komunikowania się, organizowania, stosowania wiedzy i umiejętności w praktyce. Dobra metoda nie tylko sprzyja utrzymaniu przyjaznej atmosfery, ale w wykształceniu w młodzieży pewności siebie i przekonania, że potrafią się uczyć jest podanie przykładów technik przyswajania wiedzy i zapamiętywania, które mogą okazać się najlepszymi do uczenia zagadnień z omawianego tematu. Ważny jest również sposób nauczania, a najlepsze efekty osiąga się, gdy wiedzę przekuje się stopniowo i odwołuje do niej na kolejnych lekcjach. Zagadnienia przekazywane w stylu warstwowym zniechęcają uczniów do nauki. Muszą oni bowiem opanować od razu cały materiał i to w poczuciu presji. Niezbędne jest również urozmaicanie lekcji, wprowadzanie ciekawych elementów, tak by nie była ona nudna i monotonna. Można np. połączyć różne metody ze sobą – wprowadzić do tematu i przybliżyć istotę problemu krótką pogadanką, następnie omawiane zjawiska przedstawić za pomocą prezentacji multimedialnej, filmu, po czym zadać kilka krótkich ćwiczeń do samodzielnej pracy, omawiając je następnie wspólnie z całą klasą.

        
3.     Metody umożliwiające samopoznanie ucznia, za pomocą których wspierają proces nauki

Poza sposobami i metodami aktywizacji uczniów, warto dowiedzieć się więcej a w zasadzie uświadomić wychowankom ich budowę od strony biologicznej. Coś, czego często oni sami o sobie nie wiedzą, a co może być kluczowe dla zrozumienia, z jednej strony pewnych dysfunkcji, z drugiej łatwości w nabywaniu wiedzy z danego przedmiotu, a mianowicie:
a) typy osobowości,
b) podział półkul mózgowych,
c) style uczenia się.

ad. a) Typy osobowości.
Już ponad tysiąc pięćset lat temu, grecki lekarz, Hipokrates, wyodrębnił cztery typy temperamentów człowieka, jakie składają się na osobowość. Stwierdził, iż ludzie dzielą się z jednej strony na ekstrawertyków (otwartych na świat) i introwertyków (zamkniętych w sobie), z drugiej, są stabilni emocjonalnie bądź neurotyczni. Ujmując te cztery przesłanki opisał cztery temperamenty: choleryka, sangwinika, flegmatyka i melancholika.
Do podobnych wniosków doszli również szwajcarski psychiatra Carl Gustav Jung, który przyporządkował typom osobowości odpowiednie kolory, oraz współczesny amerykański psycholog William Marston, jaki także wyodrębnił cztery typy osobowości człowieka, zwane, od pierwszych liter, modelem DISC:
Ø D – Dominant (Dominujący) / Hipokrates’ owski Choleryk
Ø I – Influencing ( Inicjatywny) / Sangwinik
Ø S – Steady (Stały) / Flegmatyk
Ø C – Compliance ( Krytyczny) / Melancholik
DOMINANT(Choleryk)– jest zadaniowy, impulsywny, urodzony dowódca, dobrze deleguje zadania, nie jest relacyjny (chyba, że widzi korzyść ze współpracy) ale mocno ukierunkowany na postawione cele, lubi rządzić, często rywalizuje, potrzebuje niezależności, często bardzo skuteczny. Jeśli nie jest efektywny – idzie po trupach do celu, byle wygrać za wszelką cenę.
Najlepsze funkcje to dyrektor, prezes, właściciel firmy.
INICJATYWNY (Sangwinik) – niestresujący, kreatywny, szybko wymyśla rozwiązanie, dobry dowódca ale czasem chaotyczny, najbardziej ceni sobie relacje z innymi ludźmi. Kiedy  ma silną motywację, działa bardzo szybko i wtedy ciężko go dogonić. Natomiast jeśli straci motywację, to najchętniej rzuciłby wszystkim od razu albo oddelegował zadanie komuś. Lubi wyzwania i nowe cele.
Role zawodowe to coś związane z człowiekiem. Najlepsze zawody to nauczyciel, HR, socjolog, psycholog, sprzedawca. Lubi przekazywanie wiedzy, osoba do wymyślania zadań na zasadzie ja to wymyślę a wy to opracujcie. Kiedy dostaje zadanie do wykonania - dyskutuje, zadaje pytania, dlaczego tak, a nie inaczej. Nie lubi jak mu się mówi co ma robić. Empatyczny, rozumie czyjeś uczucia, potrafi je wychwycić i doskonale się w nie wczuć, socjalny. Z założenia wszystkich lubi. Dba głownie o akceptację. 
STAŁY (Flegmatyk) – najlepszy pracownik biurowy, nie dyskutuje, robi. Spokojny, lubi mieć wszystko poukładane, ciuchy w kostkę, oszczędności na czarna godzinę. Lubi poczucie bezpieczeństwa, poukładania. Planuje i zabezpiecza się ale z drugiej strony narzeka, boi się przyszłości. Nie lubi zmian.  Zamknięty w sobie.
Osoba taka częściej godzi się na niższe wynagrodzenie za gwarancję zatrudnienia. Bardzo dobrze pracuje w grupie. Chce być niezbędna dla otoczenia, pomocna, nie lubi komplementów, zawstydzają ją.
KRYTYCZNY(Melancholik)– ma wysoko postawione standardy jakości, dokładny, z szeroką wiedza, grzeczny, poważny, zamknięty w sobie. Dedukuje, stara się unikać błędów co jest mocno stroną. Minusy – za długo się zastanawia. Grzeczny, dokładny, taktowny, nie lubi kiedy ktoś podważa jego kompetencje. Nie trzeba go kontrolować z dokładności ale na pewno z czasu.
Najlepsze role: informatyk, lekarz, księgowa, prawnik, analityk itp.
Większość osób jest mieszanką różnych typów temperamentu, lecz w tym połączeniu zawsze jeden wyróżnia się najbardziej.
Mając świadomość powyższego podziału, uczeń łatwo pozna swój temperament, co da odpowiedź na wiele pytań, związanych z jego zachowaniem oraz ułatwi wybór dalszej ścieżki zawodowej, a co za tym idzie, skupienie na przedmiotach, z którymi łatwiej sobie radzi. Ponadto, znajomość typów osobowości pozwala odróżniać jedne osoby od drugich oraz zrozumienie ich postepowania,co pozwala uniknąć wielu konfliktów.
ad. b) Podział półkul mózgowych.
Większa część ludzi charakteryzuje się nierówną aktywnością półkul mózgowych. Mimo, że obie ze sobą stale współpracują, i w idealnej sytuacji są aktywne w tym samym stopniu, jedne osoby mają lepiej rozwiniętą lewą, inne prawą półkulę. Ten nierówny podział dominacji jednej części mózgu nad drugą kształtuje się już w dzieciństwie i wywołuje różne predyspozycje, gdyż każda półkula odpowiada za inne aktywności i obszary, które są do niej przypisane.
Lewa półkula mózgowa odpowiedzialna jest za ośrodek mowy, pisanie, liczenie, myślenie analityczne, logiczne i racjonalne, szczegóły, liczby i konkrety, dokładność i terminowość. Osoby z lepiej rozwiniętą lewą półkulą lubią rozwiązywanie zadań matematycznych, rachunkowość i inne przedmioty ścisłe.
Prawa półkula natomiast steruje myśleniem globalnym, marzeniami, wyobraźnią, emocjami, uczuciami, intuicjom, rytmem i barwami. To ona pomaga artystom, muzykom, fotografom, grafikom i wszelkim osobom, gdzie wymagana jest szeroka kreatywność.
Poprzez odpowiednie ćwiczenia i czynności można jednak stymulować poszczególne półkule, co przynosi korzyści w rozwoju nowych zdolności a przede wszystkim usprawnia działanie mózgu i opóźnia jego starzenie, ułatwia naukę, koncentrację oraz nabywanie nieznanych do tej pory umiejętności. Ćwiczenia pobudzające mózgu do działania dają możliwość połączenia wiedzy z umiejętnością wyrażania i przetwarzania poszczególnych informacji. Dzieję się to poprzez wzmocnienie dróg nerwowych.

Przykładowe:
Ø Ruchy naprzemienne
W tym ćwiczeniu należy kolejno dotykać raz jedną, raz drugą ręką, przeciwległej nogi. Powinno być wykonywane przez minutę powoli, z równomiernym oddechem, nachyleniem się, a potem wyprostem.
Ø Leniwe ósemki
Podczas tego ćwiczenia człowiek kreśli w powietrzu  obiema rękoma symbol nieskończoności. Wówczas aktywizuje się jednocześnie prawe i lewe pole widzenia.
Ø Rysowanie oburącz
Ćwiczenie doskonalące zdolność poczucia kierunku , orientacji i w przestrzeni w odniesieniu do ciała, angażujące duże mięśnie ramion oraz braków.
Ø Krążenie szyją
Ćwiczenie to rozluźnia mięśnie szyi, wzmacnia słyszenie obuuszne oraz widzenie obuoczne. Polecane jest przed przystąpieniem  do czytania lub pisania.
Ø Kołyska
Poprzez masaż tylnych mięśni ud oraz pośladkowych sprawia, że mięśnie dolnej części pleców zostają rozluźnione. To odblokowuje nerwy kulszowe zablokowane siedzeniem przez długi czas. Ważne jest, aby kręgosłup w części lędźwiowej został uwolniony i miał swobodę ruchu. Wówczas mózg wraz z pozostałymi zakończeniami centralnego układu nerwowego aktywizują się. Ćwiczenie należy wykonywać w pozycji siedzącej. Stopy należy unieść i kołysać biodra raz w jedną, raz w druga stronę.
Ø Sowa
Ćwiczenie to wpływa na jakość wzroku, słuchu, koncentracji, pamięci oraz zdolności odwracania głowy. Należy wpierw nacisnąć bark aby rozluźnić szyję. Następnie, nabierając powietrza, powoli odwracamy głowę w prawo, i wypuszczać, odwracając w lewo.
Ø Zginanie stopy
Przywraca naturalne napięcie mięśni, ścięgien stóp i podudzi, spowodowanego stresem. Kładziemy sobie stopę na udzie i powoli zginamy ją i prostujemy.
Ø Luźne skłony
Podczas tego ćwiczenia człowiek siedzi wygodnie, krzyżując nogi, a następnie wyciąga się do przodu. Następuje rozluźnienie napięcia mięśni miednicy i bioder, poprzez wykorzystanie zmysłu grawitacji oraz równowagi.
Ø Wypady
Wypady są ćwiczeniem rozluźniającym grupę mięśni biodrowo-lędźwiowych. Napięcie tych mięśni z powodu zbyt długiego siedzenia lub stresu ogranicza ruchy i giętkość ciała, przez co następuje blokada kości krzyżowej i skracanie oddechu. Stajemy w rozkroku , zginamy jedną nogę w kolanie i staramy się przenieść ciężar ciała na drugą nogę, i tam na przemian.



ad. c) Style uczenia się.
Kolejną informacją dla ucznia jest styl w jakim najlepiej się czuje, by nabywać informacje. Im więcej o sobie odkryje, tym łatwiej będzie nauczycielowi indywidualizować proces dydaktyczny.
Wyróżnia się cztery główne style uczenia się:
Ø WZROKOWIEC –
  • „lubi czytać, patrzeć, rysować
  • lepiej zapamiętuje informacje zapisane na papierze od tych zasłyszanych
  • ma dobre poczucie kierunków i równowagi
  • ma lepsze poczucie przestrzeni niż czasu
  • słów i poprawnej pisowni lepiej się uczy, gdy je widzi
  • woli czytać niż słuchać wykładu nauczyciela
  • jest zorganizowany
  • woli oglądać niż mówić czy słuchać
  • lepiej zapamiętuje twarze niż imiona
  • łatwo rozprasza się w hałasie
  • preferuje sztuki wizualne
  • łatwo zapamiętuje szczegóły, w tym kolory oraz układy przestrzenne” (źródło:http://www.edulider.pl)
„Sposoby na pobudzenie wzrokowca do nauki:
ü Na zajęciach wykorzystuj obrazy, zdjęcia, mapy, wykresy, diagramy, prezentacje PowerPoint
ü Wybieraj te podręczniki do nauki, które są bogate w formy graficzne
ü Zachęcaj ucznia do korzystania z zakreślaczy w czasie robienia notatek, powtórek, przygotowań do testów
ü Pokaż uczniom jak uczyć się z fiszek nowych zwrotów
ü Obrazami i słowami kluczowymi ubogacaj wskazówki ustne
ü Mniej mów, więcej pokazuj
ü Posługuj się różnymi kolorami zapisując informacje na tablicy
ü Pliki audio zastępuj filmami (zdjęcia i kontekst pozwolą lepiej zrozumieć treść usłyszaną)
ü Zachęcaj do indywidualnego oglądania filmów edukacyjnych online
ü Przygotuj zagadki słowne np. krzyżówki polegające na wyszukiwaniu słów (oprócz wizualizacji na wzrokowca działa również słowo pisane)”(źródło: http://www.edulider.pl)

Ø SŁUCHOWIEC
  • „Lubi samodzielnie głośno czytać
  • Nie boi się udzielać odpowiedzi ustnych, lubi wypowiadać się publicznie
  • Jest dobry w wyjaśnianiu
  • Pamięta imiona i twarze
  • Zwraca uwagę na efekty dźwiękowe występujące w filmach
  • Lubi muzykę
  • Czyta powoli
  • Dobrze działa w grupie
  • Nie może milczeć przez dłuższy czas
  • Najbardziej lubi ustne relacje
  • Myśli na głos, śpiewa lub nuci
  • Szybko uczy się wierszy, rymowanek, piosenek
·         Komunikuje się ze światem poprzez słowa i liczby”(źródło: http://www.edulider.pl)


„Sposoby na pobudzenie słuchowca do nauki:
ü Zachęć ucznia do korzystania ze słownych skojarzeń do zapamiętywania faktów
ü Wykorzystaj rytm, stukanie, klaskanie, piosenki
ü Zachęcaj do oglądania filmów
ü Wykorzystuj na lekcjach pliki audio
ü W trakcie zajęć zachęcaj uczniów do powtarzania swoimi słowami omawianych kwestii
ü Proponuj naukę poprzez głośne powtarzanie materiału, tworzenie monologów
ü W trakcie zajęć stosuj ustne prezentacje, pisemne instrukcje zadań łącz z relacjami ustnymi
ü Zachęcaj do udziału w dyskusjach grupowych
ü Daj uczniowi więcej czasu na odczytanie fragmentu tekstu biorąc pod uwagę fakt, że czyta on wolniej
ü W czasie wykładu moduluj głos kładąc nacisk na kwestie najistotniejsze.”(źródło: http://www.edulider.pl)

Ø KINESTETYK
  • „Pamięta to, co samodzielnie wykonał, nie to co zobaczył czy usłyszał
  • Używa ciała i zmysłu dotyku, by poznać świat wokół siebie
  • Lubi emocje i ruch
  • Stawia na aktywność fizyczną, często uprawia sport np. bieganie, lubi chodzić na spacery
  • W czasie rozmowy aktywuje różne części swojego ciała, żywo gestykuluje
  • Zazwyczaj lubi taniec
  • Nie lubi czytać ani słuchać
  • W trakcie zajęć wierci się, ciężko jest mu usiedzieć w jednym miejscu przez dłuższy czas
  • Ma dobre poczucie czasu i ruchu ciała
  • Lubi porównywać różne rzeczy
  • Wykazuje zdolności dekoracyjne, w pracy z narzędziami czy w naprawach
  • Nieporządek to jego żywioł
  • Jego wyobraźnię uruchamia ruch
·         Jest mało odporny na wpływ otoczenia”(źródło: http://www.edulider.pl)

„Jak zmobilizować kinestetyka do nauki:

ü Używaj na lekcjach obiektów fizycznych np.modeli
ü Zachęcaj ucznia do korzystania z fiszek w trakcie nauki (można je dotknąć i przenieść, co ułatwia kinestetykowi proces nauki)
ü W edukacji wczesnoszkolnej stosuj modelinę, puzzle, drewniane litery, globusy, mapy
ü Zachęcaj do pisania i rysowania na dużych arkuszach papieru, gdyż to także jest aktywność fizyczna
ü W miarę możliwości wykorzystuj odgrywanie scen i gry w czasie lekcji
ü Przeprowadzaj na lekcji eksperymenty i zajęcia laboratoryjne
ü Organizuj wycieczki pozaszkolne
ü Mobilizuj  ucznia do samodzielnego przygotowywania projektów
ü Rób przerwy w czasie nauki, proponuj naukę w krótkich blokach czasowych
ü Zachęcaj do nauki w czasie aktywności fizycznej: biegania, jazdy na rowerze itp.” (źródło: http://www.edulider.pl)
Z kinestetyków można wyróżnić DOTYKOWCÓW (CZUCIOWCÓW), u których dominuje zmysł dotyku.
Nauczyciel przed zaplanowaniem lekcji powinien przemyśleć w jaki sposób pobudzić wyobraźnię uczniów, które zagadnienia w przygotowanych materiałach są najistotniejsze, jakie zastosować techniki przekazu uwzględniając znane powszechnie typy jak: kinestetyk, wzrokowiec, słuchowiec. Przypomnijmy, że do typu wzrokowca łatwo dotrzeć za pomocą obrazków (np. schematy, plansze, filmy), pokazu (np. doświadczenia), obserwacje. Typ słuchowca znakomicie czuje się w dyskusji i woli mówić aniżeli pisać, nie krępują go również wystąpienia publiczne. Dlatego też można zaangażować go do metody nauki poprzez dramę. Kinestetyk natomiast najlepiej przyswaja wiedzę poprzez dotyk, ruch. Zapamiętuje to co sam wykona, a zatem świetnie sprawdzi się przy wykonywaniu plakatów, czy projektów.
Pedagog musi pamiętać, że w klasach spotykają się wszystkie omówione wyżej typy. Przeprowadzenie lekcji z ich uwzględnieniem jest sporym wyzwanie, również dla nauczyciela z wieloletnim stażem. Powinniśmy stosować testy diagnostyczne, nieustannie obserwować uczniów i trafnie dopasowywać metody pracy, które w miarę potrzeby ulegałyby modyfikacji oraz zmianie. Stopień opanowania materiału zależy od zastosowanej metody pracy i aktywności ucznia na zajęciach. Pamiętajmy również, że ucząc się zapamiętujemy 10% z tego co słyszymy, 20% z tego co widzimy, 40-50% z tego o czym rozmawiamy i aż 90% z tego co sami robimy, przeżywamy. Najlepsze efekty osiągniemy zatem stosując różnorodne metody i techniki aktywizujące. Rozwijają one samodzielne myślenie oraz działanie, a ponadto uczeń ma szansę pełnić rolę, np. lidera zespołu, czy sekretarza.
Internet oferuje szeroki wybór testów, jakie warto z uczniami przeprowadzić, sprawdzających zarówno aktywność półkul mózgowych, jak i style uczenia się, np. wzrokowcy z dominującą lewą półkulą, słuchowcy z bardziej rozwiniętą prawą półkulą, itp.. Co więcej, uczeń ma możliwość dowiedzieć się jakie warunki są sprzyjające dla danego typu, jak postępować by zwiększyć efektywność skupienia na lekcji i wykluczyć czynniki dla niego niekorzystne.

4.     Zastosowanie mnemotechnik
Mnemotechniki to ogół sposobów pomagających zapamiętywanie informacji. Człowiek stosując je, uczy się w krótszym czasie, a poziom koncentracji wzrasta. Dzieje się to, gdyż technika ta uruchamia obie półkule mózgowe. Metody mnemotechniczne umożliwiają proste zapamiętywanie długich zdań, haseł, numerów czy list.
Podział mnemotechnik :
a) Mnemotechniki proste:
v Akronimy – „skrótowce to jedne z najpopularniejszych technik pamięciowych.” Jest to sposób, polegający na zapamiętaniu liter słów istniejących lub, które stworzymy.
Dzielą się na:
Ø Akronimy znaczące – posiadają znaczenie, np. „HOMES (ang. domy) - lista wielkich jezior Ameryki Północnej: Huron, Ontario, Michigan, Erie, Superior;
Ø Akronimy nieznaczące – nowoutworzone, np. „KOSDKP okres paleozoiku: Kambr, Ordowik, Sylur, Dewon, Karbon, Perm.
v Metoda pierwszych liter – składa się na nią stworzenie zdania, w którym pierwsze litery każdego słowa posiadają poszczególne znaczenie, np. podczas zapamiętywania najdłuższych rzek świata: Mój Hubert Nie Jada Arbuzów (Missisipi-Missouri, Huang He, Nil,  Jangcy, Amazonka) lub „Lecą Cegły Dom Murują – pierwsze litery wyrazów w tym zdaniu reprezentują cyfry rzymskie: L-50, C-100, D-500, M-1000.

v Rymowanki, wierszyki – skierowana głównie do dzieci, które szybciej zapamiętują dzięki rytmowi oraz melodii. Na przykład podczas nauki kierunków geograficznych:

„W lewej ręce zachód mam,
A wschód w ręce prawej!
U góry północ, w dole południe,
I już kierunki świata umiem cudnie!”

v Cyfry reprezentowane przez słowa – umożliwia zapamiętywanie ciągów liczb, dzięki zdaniu, w którym cyfra znajduje odzwierciedlenie w ilości liter poszczególnego słów. Na przykład: „Kto (3) z (1) woli (4) i(1) myśli(5) zapragnie (9) Pi(2) spisać(6) cyfry(5), ten(3) zdoła(5)” – zaszyfrowanie liczb Pi.
b) Pałac pamięci – prawdopodobnie najstarsza mnemotechnika, dzięki której zapamiętujemy poprzez skojarzenia w wyobraźni z miejscami w otoczeniu prawdziwym lub wymyślonym. Najbardziej pomocna metoda, gdy dużą rolę odgrywa kolejność.
v Metoda umiejscawiania – elementy do zapamiętania, które poprzez wyobraźnię lokujemy w dowolnym miejscu. W ten sposób kojarzymy je z przedmiotami, mieszczącymi się w wybranym przez nas obszarze. Im lepiej znamy dane miejsce, tym lepiej.
v Spacer w myślach / łańcuch pamięci – tutaj zapamiętywanie odbywa się za pomocą skojarzeń, które powinny być kreatywne, zawierać wyolbrzymienia, barwność, humor, a nawet absurdalność czy wulgarność. Jest to o wiele prostszy sposób do zapamiętania oraz przypomnienia, gdyż elementy w wyobraźni łączymy z rzeczami znanymi ludziom na co dzień. Na przykład, podczas pamiętania listy zakupów (chleb, masło, papryka w proszku) można ułożyć z zawartych na niej elementów historyjkę: Chleb wyskoczył z piekarnika, chwycił za kostkę masła i cały się nią wysmarował, aż masło ściekało po ciepłej jeszcze skórce. Aby dodać sobie koloru cały obtoczył się w mielonej czerwonej papryce, a że była słodka, z zapałem oblizywał palce.
c). Metoda haków pamięciowych – bazuje na utworzeniu listy skojarzeń liczb z elementami przypominające kształt cyfr, tzw. haków. Łatwiej je zapamiętać jeśli cechuje je humor i abstrakcyjność, są pozytywne oraz fantastyczne. Najczęściej stosowane haki pamięciowe:
1 – świeca
2 – łabędź
3 – serce
4 – krzesło
5 – hak dźwigu
6 – wiśnia
7 – kosa
8 – bałwan
9 – balon
10 – rycerz z mieczem i tarczą lub talerz z łyżką
Lista zawiera dowolną liczbę elementów i dla każdego może być indywidualna. Tę listę elementów kojarzymy z każdym obiektem haków pamięciowych. Na przykład, chcąc zapamiętać że na pierwszym miejscu jest herbata, na drugim śmieci a na trzecim czekolada, wyobrażamy sobie to następująco:
1 ( świeca) – herbata – podgrzewam herbatę w czajniku nad płonącą świeczką;
2 (łabędź) - śmieci – wyławiamy śmieci z jeziora, po którym pływa łabędź;
3 (serce) – czekolada – z okazji urodzin kupiliśmy jubilatowi czekoladę w kształcie serca.
d). Główny system pamięciowy – stworzony przez Stanislausa Mink von Wannssheina w XVII wieku. Umożliwia zapamiętywać liczby, numery, daty. Jej zasada głosi, iż „łatwiej jest zapamiętywać obrazy, niż cyfry.” Sposób ten polega na klasyfikowaniu liczb do poszczególnych spółgłosek alfabetu fonetycznego, po czym dodajemy dowolne samogłoski wskutek czego powstają słowa-klucze. Lista cyfr 0-9 z podporządkowanymi spółgłoskami:
„0 – s, z – z jest pierwszą literą słowa zero, s brzmi podobnie
1 – t, d – t, d mają jedną pionową kreskę, jak jedynka
2 – n – n ma dwie pionowe kreski
3 – m – m ma trzy pionowe kreski i przypomina odwrócone 3
4 – r – r jest wyraźną głoską w słowie „cztery”
5 – l – L to symbol rzymskiej liczby 50
6 – j – j z zawiniętym ogonkiem to lustrzane odbicie 6
7 – k, g – z dwóch 7 utworzymy K; głoski k, g brzmią podobnie
8 – f, w – pętelki pisanego f przypominają 8; f, w brzmią podobnie
9 – b, p – b i p przypominają odwróconą dziesiątkę”
Przykłady słów-kluczy:
„1 – Duch
2 – Noe
3 – Mysz
4 – Ryz
5 – Liść
6 – Jeż
7 – Kosz
8 – Fa
9 – Pszczoła
10 – TeZeusz”
Lista zakładek może być indywidualna i o dowolnej długości.
e). Metoda słów-wieszaków- stosowana jest poprzez użycie znanego zdania jako podstawy do zapamiętywanych elementów, np. wierszy czy rymowanek. Dzieli się ona na cztery etapy: pierw należy utworzyć własny zestaw „wieszaków”, po czym go zapamiętać. Następnie należy  je sobie wyobrazić wzrokowo, biorąc pod uwagę także barwę, absurdalność i szczegóły. Na ostatni etap składają się ćwiczenia wiązania utworzonych słów z wieszakami, tak jak dzieje się to w trzecim etapie, jednak tu najważniejsze jest, aby były interaktywne. Przykłady słów-wieszaków:
„Jeden-jeleń
Dwa-drwa
Trzy-pchły
Cztery-bojery
Pięć-pięść”

5.     Inne działania sprzyjające szybszemu przyswajaniu wiedzy oraz profilaktyce frekwencji.


a)     Metoda sześciu kapeluszy Edwarda de Bono – polega na przypisaniu uczniom odpowiednich ról w zależności od koloru kapelusza:
- biały – uczeń w tym kapeluszu podaje fakty, więc powinien być bezstronny i jak najbardziej obiektywny,
- czerwony – symbolizuje emocje, odczucia, nieracjonalne i subiektywne oceny, 
- czarny – to negatywne ale racjonalne myślenie; uczeń w tym kapeluszu widzi wady i negatywne skutki, krytykuje, ma pesymistyczne nastawienie do podjętych decyzji,
- żółty – jest przeciwieństwem czarnego; występuje tu myslenie pozytywne, widzenie korzyści, entuzjazm,
- zielony – to możliwości, kreatywność, poszukiwanie dobrych rozwiązań, zmian,
- niebieski – wyciąga wnioski, scalające pozostałe pięć kapeluszy; uczeń tutaj czuwa nad prawidłowością pracy, ustala kolejność kapeluszy, dyscyplinuje, porządkuje tematy i wyciąga wnioski.

b) nauka przez zabawę – już w szkole podstawowej dzieci wiedzą, że ułamków mogą się nauczyć wykorzystując np. klocki Lego; w szkole średniej można wykorzystać wiele gier edukacyjnych,  przykładowo zagrać w Państwa – miasta (wykorzystując określone definicje, bądź litery alfabetu) i oczywiście korzystać z zasobów Internetu, który oferuje ogromna ilość gotowych symulacji, filmów, bajek edukacyjnych i innych narzędzi.

c) praca w parach – idealna do powtórek przerobionego materiału, krótkiego ćwiczenia przygotowującego do lekcji, wstępu do dyskusji, itp.,

d) debata – idealna, kiedy potrzeba spojrzeć na problem z dwóch punktów widzenia; uczniowie, podzieleni na zwolenników oraz przeciwników, mają za zadanie analizę problemu oraz wybór argumentów za i przeciw, przekonując innych, każdy do swoich racji,

e) poszukiwanie przez uczniów wad i zalet danego zjawiska – jako wstęp do dyskusji, podsumowanie lekcji, itp.

f)zadanie na początek lekcji – problem do rozwiązania przez uczniów na samym początku, który może być wstępem do dyskusji lub innych metod,

g) podsumowanie lekcji w formie:
Ø zdań: „Dowiedziałem się, że…”, „ Zdziwiło mnie, że…”, itp.
Ø kartek, na których uczniowie mogliby odpowiedzieć na pytanie: „Na dzisiejszej lekcji poznałem............................................; dowiedziałem się że ….......................................................; zrozumiałem ….........................; mam problem z ….......................................................;”
Ø testu powtórzeniowego, ramach którego każdy indywidualnie odpowiada na zadane na kartce pytania związane z przeprowadzonymi zajęciami. Po uzupełnieniu testu, nauczyciel koryguje błędne odpowiedzi.

h) częste wspólne powtórzenia mniejszych partii materiału w formie, np. powtarzania definicji na głos, systematyzowanie zapisów w zeszytach (np. przeczytaj sześć tematów wstecz,  każdy sprawdzi czy ma to samo),

i) powtórzenia wiadomości z szerokiego zakresu materiału w formie, np.

- samodzielnego tworzenia przez uczniów testu wyboru (napisz pytanie a następnie stwórz do niego trzy odpowiedzi ABC, z czego tylko jedna ma być prawidłowa), uczniowie mogą następnie zamienić się kartkami i rozwiązać test stworzony przez sąsiada z ławki,
- utworzenia przez uczniów krzyżówki, obejmującej definicje z danego materiału,
- utworzenia z nauczycielem lub samodzielnie mapy myśli, grupującej poznany materiał, zwłaszcza, gdy zawiera in wiele punktów i podpunktów,
- utworzenia ilustracji lub komiksu, jeśli to możliwe, do danego materiału,
- podkreślenia na kolorowo poszczególnych definicji, lub innym kolorem osoby, innym daty, jeszcze innym miejsca,
- skonstruowanie słownicza poznanych pojęć – z tyłu zeszytu lub jako plakat do powieszenia w klasie.

j) warto również angażować uczniów w lekcję bardzo prostymi, często używanymi sposobami. W praktyce często sprawdzają się podane poniżej przykłady:
• zwrócić się do wybranych uczniów z prośbą o zabranie głosu,
• poprosić uczniów, by pisemnie na kartce lub zeszycie odpowiedzieli na określone pytanie, następnie wyznaczonych uczniów poprosić o odpowiedź; błędną oczywiście należy skorygować, o poprawnych poinformować
• przy zaplanowanej lekcji w parach można przed wprowadzeniem tej metody nie dopowiedzieć tłumaczonego zagadnienia i polecić jego rozwiązanie w grupie; pracę w parach można również tak zmodyfikować, aby uczniowie pracujący nad danym zadaniem wpierw wymienili się swoimi poglądami,

k) Udekorowanie szkoły tzw. schodami edukacyjnymi, np. z matematyki (tabliczka mnożenia – na każdym schodzie inne działanie), historii (każdy schód z inną datą), języka polskiego (ciąg schodów z odmianą przez przypadki) lub obcego (na każdym schodzie inny popularny zwrot w danym języku).

l) Bogaty w pozytywne bodźce wystrój klasy, jak np.

v pomieszczenie pomalowane spokojnymi, pastelowymi barwami
v rozmieszczenie ławek sprzyjające nauce
v zawieszone na ścianach atrakcyjne pomoce naukowe
v w dyspozycji pomoce dydaktyczne, typu: komputer, rzutnik, magnetofon itp..

ł) Udekorowanie ścian klasy / szkoły zdaniami motywacyjnymi, typu:

Ø „Czego Jaś się nie nauczy, tego Jan nie będzie umiał”

Ø „Wczoraj byłeś nieobecny? Bardzo nam Cię brakowało!”

Ø „Nieobecni wiele tracą”

Ø „Nieobecni głosu nie mają”

Ø „Pamiętaj!  Ponad 50 % nieobecności  =  NKL !!!”

Ø „Nie lękajcie się”

m) Nauczyć uczniów stosowania afirmacji, czyli pozytywnych zdań na swój temat, które słuchacze mogą wypowiadać przed lekcją, jak również, jak najczęściej, o dowolnej porze dnia.

Przykłady afirmacji:

ü „Jestem wystarczająco dobry, aby odnosić sukcesy we wszystkim co robię”,
ü „Uczę się szybko, łatwo i skutecznie”,
ü „Z łatwością codziennie wstaję wcześnie rano”,
ü „Mogę osiągnąć wszystko, co zechcę”,
ü „Mam silą wolę, dzięki której zdobywam najwyższe szczyty”,
ü „Osiągam wszystko o czym marzę”,
ü „To, czym się teraz zajmuję, jest dla mnie najważniejsze na świecie”,
ü „Jestem w stanie nauczyć się wszystkiego, co zechcę”,
ü „Jestem silny i pewny siebie”.




6.     Negatywna motywacja

Negatywna motywacja nie jest najlepszym sposobem motywowania. Kary zniechęcają, powodują bunt, rozżalenie, często uraz do nauczyciela lub przedmiotu.
Są jednak sytuacje, kiedy przysłowiowe „wiadro zimnej wody” może pomóc. Pomimo, iż rodzice mają dostęp do dziennika elektronicznego i mogą w każdej chwili sprawdzić postępy edukacyjne swoich dzieci, warto poinformować rodzica dodatkowo, telefonicznie lub listownie, o nasilających się wagarach czy innych niepokojących zjawiskach związanych z zachowaniem ucznia. Zdarzają się sytuacje, ze rodzic zapomina lub gubi kody dostępu do dziennika elektronicznego a dziecko zapewnia, że wszystko jest w porządku. W sytuacji zagrożenia przyszłości ucznia nauczyciel powinien zrobić wszystko, by nie mieć sobie nic do zarzucenia, a zwłaszcza zaniedbań w pracy wychowawczej.
Warto systematycznie przypominać uczniom o zagrożeniach płynących z opuszczania zajęć lekcyjnych, takich jak:
Ø nieklasyfikowanie,

Ø braki w wiedzy,

Ø nienadążanie z nadrabianiem zaległości,

Ø stres, będący wynikiem zaległości i obawy o przyszłość.



7.     Współpraca z rodzicami

Nie ulega wątpliwości, że czynnikami wpływającymi na prawidłowy rozwój człowieka i jego zmotywowanie do działania jest atmosfera domowa, akceptacja dziecka i wspieranie go przez rodziców, mądra miłość do niego i rodzące się z tych wartości poczucie bezpieczeństwa. Poznanie sytuacji rodzinnej i środowiska w których uczniowie dorastają, a które bez wątpienia ma duży wpływ na kształtowanie ich postawy, wartości i wzorców zachowań, umożliwi indywidualne dostosowanie się do ich potrzeb. Szkolny dziennik, Librus, jest w tym dobrym narzędziem współpracy między nauczycielem a rodzicem. Warto przypominać o zbliżającym się zebraniu z rodzicami a samo zebranie profesjonalnie przygotować. Ważne jest, aby rodzic wyszedł z zebrania bogatszy nie tylko w wiedzę o postępach edukacyjnych swojej pociechy ale w miarę możliwości poszerzył swoje wiadomości z obszarów mu obcych, trudnodostępnych lub nieaktualnych. Można przygotować prezentację na wiele tematów, które w codziennym życiu rodziny umykają bądź rodzice sobie  z nimi nie radzą, jak np.
v „Jak rozpoznać, że dziecko zażywa narkotyki?”

v „Akceptacja siebie i swojego wyglądu.”

v „Jak wspierać młodego człowieka w okresie dojrzewania?”

v „Samookaleczenia. Objawy depresji.”
Szkoła w tym momencie może być jedynym źródłem informacji w powyższych obszarach.

Ponadto, rodzice z chęcią przyjmują informacje:
ü o zapowiedzianych, ważnych  projektach, w wyniku których uczniowie są dodatkowo nagradzani,
ü w zakresie działań szkoły i Policji odnośnie profilaktyki antynarkotykowej i zmieniające się przepisy prawne w tym temacie,
ü przypominające o zagrożeniach w czasie ferii i wakacji (przyczyny pożarów, utonięć, zatruć, wypadków w górach, itp.).
ü związane z harmonogramem pracy szkoły, zawierającym dni wolne od zajęć ( w tym ustalone przez Dyrektora),
ü związane z ważnymi wydarzeniami, jakie szkoła obchodzi każdego roku,
ü przypominające bądź zachęcające do kontaktu i rozmowy, np. z pedagogiem lub psychologiem szkolnym; wielu rodziców nie ma lub nie wie do kogo się zwrócić z problemem dotyczącym ich dziecka.
Każdorazowo na spotkaniu, powinno się poinformować o imprezach i wydarzeniach, które miały miejsce w szkole od ostatniego zebrania.
Dbałość o współpracę z rodzicami powoduje większą integrację obu stron oraz wielokrotnie wpływa na zwiększoną pracę rodzica nad swoim dzieckiem oraz jego motywowanie.







8.     Załączniki do niniejszego programu.
Załącznik nr 1 – stanowią ankiety skierowane do uczniów,  wraz z kluczami odpowiedzi.



V.               EWALUACJA

Przynajmniej raz w semestrze należy ocenić skuteczność zastosowanego programu i wyciągnąć wnioski.
Narzędzia:
Ø   Analiza śródroczna frekwencji oraz ocen i porównanie np. z poprzednim rokiem.

Ø   Ankieta zadowolenia uczniów i porównanie z ankietą przeprowadzaną na wstępie.

Ø   Ankieta zadowolenia rodziców.

Ø   Rozmowy z uczniami.

Ø   Opracowanie wyników i wnioski do dalszej pracy.



Słowniczek:
Poprzez słowo „Szkoła”, w niniejszej publikacji, rozumie się Dyrekcję, nauczycieli, pedagogów, wychowawców oraz wszystkie osoby mające wpływ na jakość kształcenia uczniów CKZIU w Mysłowicach.
Źródła:
www.afirmacje.pl
Król H., Szkice z zarządzania zasobami ludzkimi, Warszawa 2002,
Trocki M., Zarządzanie projektami, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2003,
Marian Wesoły: Po co nam dziś Hipokrates?. W: Hipokrates: Wybór pism, tom I. Marian Wesoły (oprac., przypisy i tłumaczenia). Warszawa: Prószyński i S-ka, 2008
Izabela Mańkowska „Kreowanie rozwoju ucznia”, Operon, Gdynia 2005.

Copyright © 2019 Karina Krawczyk & Sabina Magdziorz. Motywowanie uczniów do nauki. All rights reserved.







Brak komentarzy:

Prześlij komentarz